Yeni Türkiye: Etkili ve önemli bir oyuncu

3 Ağustos 2008 19:12 tsi
CIA Türkiye Masası eski şefi Graham Fuller, Türkiye’nin Ortadoğu’da Cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar etkili bir aktöre dönüşeceğini söylüyor. Fuller'in ‘yeni’ bir Türkiye tezini Prof. Dr. Bülent Aras yorumluyor.

Politikayla daha fazla haşır neşir olduğumuz şu günlerde kafasını her gün değişen sıcak gündemden kaldırabilenler, aynı zamanda Türkiye’nin dış politikasının da hayli canlı olduğunu fark ediyorlardır. Özellikle İran, Suriye, Irak, İsrail gibi Ortadoğu ülkeleriyle yoğunlaşan trafik kimimiz için pek dikkate değer bulunmasa da, öngördüğü bu yoğunluğa önemli anlamlar yükleyenler de var.

“Bugün Türkiye’nin Müslüman dünya ve Rusya’daki şöhreti, Cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar iyidir” diyor Graham Fuller, Ortadoğu’yu da işaret ederek. Kendisinin ‘iyimserliği’ yalnızca durum tespitiyle de sınırlı değil; “önümüzdeki 10 yıllık dönemde Türkiye, modern tarihinde ilk defa Ortadoğu siyasetinde önemli bir oyuncu haline gelecektir.” Fuller’e göre Türkiye’nin dış politikasında Amerika’dan bağımsızlaşma eğilimi, geri dönüşü olmayan kararlı bir duruma dönüştü ve artık bu yeni durumun Amerika tarafından da benimsenmesi gerekiyor. Onun bu tezinin dayanaklarıysa şöyle sıralanabilir: Sovyet Rusya’nın çözülüşü ve Avrupa siyasetinin yeniden düzenlenişi Türkiye’ye yönelik başlıca stratejik tehdidi ortadan kaldırmıştır; Washington’un Ortadoğu’daki bölgesel gündeminin Ankara’nın çıkarlarıyla çatıştığı algısı giderek güçlenmiştir ve üçüncüsü Ankara, Müslüman dünya, Rusya ve Çin’le daha fazla stratejik bağlantı kurmuştur. Fuller bu uluslararası konjonktüre Türkiye’nin ‘iç barışını’ sağlamış olmasını da ekliyor ve ‘yeni dönemin’ AKP iktidarıyla sınırlı kalmayacağını düşünüyor.

Kanada’daki Vancouver Simon Fraser Üniversitesi’nde misafir tarih profesörü olan ve RAND adlı ‘think thank’ kuruluşunda analistlik görevlerini yürüten Graham Fuller’in, bahsi geçen değerlendirmelerini içeren kitabı ‘Yükselen Bölgesel Aktör/Yeni Türkiye Cumhuriyeti’ önceki günlerde Türkiye’de de çıktı. Burada Fuller’in Türkiye’yle ‘ilginç’ bir ilişkisi bulunduğunu belirtmek gerek. Kendisi 1960’lı yıllardan itibaren 14 yıl boyunca CIA’nın Türkiye’deki istihbarat görevlisi olarak çalışmış. Elbette onun geçmişteki bu görevinin bizler için taşıdığı çekicilikten olsa gerek, kitabın kapağına ‘CIA Türkiye Masası Eski Şefi’ titri iliştirilmiş. Fakat kendisi bu görevinin öne çıkarılmasından memnun sayılmaz; Türkçe baskıya yazdığı önsözde, “bir süre için Türkiye’de istihbarat için çalıştığımı unutun, lütfen bu kitabı sanki arkasında özel bir amaç güdüyormuş gibi okumayın, demek istediğim sadece söylediğimdir, kitap herhangi bir Amerikan politikasını veya istihbarat gündemini ileri taşımak için tasarlanmamıştır” diyor.

Fuller’in tezinden yola çıkarak Türkiye’nin ‘yeni’ dış politikasını, kitabında referans gösterdiği isimlerden birine; Işık Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden Prof. Dr. Bülent Aras’a sorduk.

Türkiye’nin dış politikasındaki değişimin dayandırılabileceği belli bir dönüm noktası var mıdır?

Dış politikadaki değişikliği tek bir olayla ya da dönüm noktasıyla açıklamamak gerek. Benim önerim ‘coğrafi muhayyile’ kavramıyla açıklamak. Sınırlar artık olağanüstü durumlar olmadan değişmiyor ama o coğrafyayı algılama biçimleri, o coğrafyayla ilgili uluslararası politikalar değişebiliyor.

TÜRKİYE BATI’YA GİDEREK DOĞU’YU KEŞFETTİ

Türkiye’nin Ortadoğu coğrafyasını algılaması mı değişti?

Böyle söylemek yanlış olmaz. Ortadoğu’da iki şeyin çakışması sonucu gerçekleşti bu durum; başat güçlerin o bölgelerle ilgili siyasetlerinde belirsizlik olması ve Türkiye’nin kendi evine çeki düzen verip her şeye rağmen siyasi istikrarı yakalamasıyla. Türkiye önünde açılan manevra alanını iyi değerlendirdi ve dış politika uzun süredir ilk kez bir çerçeveye oturdu. Bunda en büyük rol, 1999’da başlayan Avrupa Birliği sürecidir, Türkiye gerçekleştirdiği reformlarla siyaset yapma tarzını değiştirdi çünkü.

Bahsettiğiniz yönelimi ‘yeni bir dönem’ biçiminde mi algılamak gerekir?

Yeni bir dönem biçiminde algılamamak lazım aslında. 2000’li yılların Türkiye’ye dayattığı şey bu biraz. Türkiye’nin Ortadoğu’ya ilgisi hep vardı ama evine çeki düzen verince o bölgeye yönelik politikaları daha anlamlı oldu. Şöyle söylemek gerek; Türkiye Batı’ya giderek Doğu’yu keşfetti. ‘Komşularla sıfır problem’ yaklaşımı zaten AB sürecinde atılması gereken bir adımdı. AB’nin üç tür entegrasyonu var; ekonomik, siyasi ve güvenlik alanlarında. Bu üçüncü ayağın en önemli dokümanlarından biri, AB üyesi ülkelerin komşularıyla problemsiz dış politika yürütmelerini bağlayan bir doküman. Onun bir yansıması oldu ve bunda başarılı olunduğunu söyleyebiliriz. Türkiye Ortadoğu’da kendi güvenliğiyle ilgili politikaları artık ABD’nin aracılığıyla yürütmüyor, bizzat kendisi bağımsız biçimde inisiyatif alıyor.

Bu konjonktürel durum kısa vadeli mi yoksa geleceği var mı?

Yeni oluşan ‘coğrafi muhayyile’ büyük değişiklikler üzerine kurulu, bunun tekrar değişmesi için başka büyük değişikliklerin yaşanması lazım uluslararası sistemde. Şimdilik bu tür eğilimler görünmüyor. Bir de içerideki ‘siyasi istikrar’ faktörü var, bu ortam kaybolursa yeni dış politikada değişiklikler olabilir. Fakat bu değişim kendi direnç noktalarını da yaratıyor, kaosa girme eşiği daha yukarıda, artık bir-iki bomba ya da mahkeme kararı kaosa neden olmuyor.

DIŞ POLİTİKA HÂLÂ DEVLET SÜZGECİNDEN GEÇİYOR

AKP iktidarına özgü bir politika olarak değerlendirebilir miyiz yeni yönelimi?

Türkiye’de askerlerin de büyük resme odaklandığını düşünüyorum. AB süreci Türkiye’nin güvenliğine hizmet eden bir süreç olarak algılanıyor. Türkiye’nin bölgesel açılımıyla MGK arasında bir açı farkı yok ve AKP’den sonra da devam edecek bu durum. Türkiye’de dış politika her zaman devlet politikası olarak yürütülmüştür zaten, siyasal iktidarlar tek başına belirlemez. Osmanlı’dan miras kalan en önemli geleneklerden biridir bu. Daha demokratik ortamda yapılıyor şu anda ama hâlâ bir devlet süzgecinden geçiyor.

Türkiye-ABD ilişkilerini nasıl bir gelecek bekliyor?

İki ülke ilişkilerinin geldiği nokta ilginç. Soğuk savaş dönemindeki Türkiye-ABD işbirliğinin bir gereği şuydu; Türkiye zaman zaman kendi çıkarlarına aykırı olsa da, ABD politikaları gereğince tutum almak zorundaydı. Örneğin ‘füzeler krizi’nde bunları yaşadık. Yeni işbirliğiyse daha çok eşitler arası işbirliği olacak. Bunun anlamı şudur; işinize gelen noktalarda işbirliği yaparsınız gelmeyen noktalarda kendi yolunuzu çizersiniz. Türkiye’nin şimdi Suriye’ye, İran’a, Irak’a yönelik kendi perspektifleri var ve bu perspektifin birinci motifi Türkiye’nin kendi güvenliği. Bu aslında sadece Türkiye’ye özgü bir şey değil, mesela Yunanistan, ABD karşıtlığının en fazla yaşandığı ülkelerden biri ve daha eşit bir ilişki sürdürüyor. Onlarda da bu durum tam olarak AB süreciyle gerçekleşti.

Graham Fuller’in, Türkiye’nin Ortadoğu’daki prestijini hiç olmadığı kadar artırdığı yönündeki tespitine katılıyor musunuz?

‘Arap çaresizliği’ diye bir durum var; Arap dünyası öyle bir durumda ki en temel sorunlarını bile çözemiyorlar. Şöyle bir algılama var, ‘biz 20 parçaya bölünmüş durumdayız bizim üzerimizde coğrafi ve siyasi mühendislik yapıldı, zayıf bırakıldık, biz hiçbir şey yapamayız.’ Bunun pratik yansıması da var; Araplar hiçbir uluslararası örgütte toplanamıyor mesela, bir araya gelip bir sorunu konuşamıyorlar. Sokaktaki insana kadar yansıyan iki tane çok ciddi sorunları var; Filistin ve Irak. Biz Türkiye’den pek göremiyoruz ama bu sorun bütün Arap ülkelerinde devletle toplum arasında bir gerilim oluşturuyor. Bu iki sorunda da Türkiye daha önce zannedildiğinin aksine bağımsız davranıyor ve hiçbir Arap ülkesinin gösteremeyeceği tepkiler verebiliyor. Bülent Ecevit’in ve Tayyip Erdoğan’ın İsrail’i eleştiren çıkışlarını ve en önemlisi 2003’teki tezkere oylamasını örnek gösterebiliriz. Türkiye’nin bu yeni bağımsız tutum üzerinde yükselen imajı ciddi ölçüde bir prestije sahip.

DÜNYA ‘YENİ TÜRKİYE’Yİ KABULLENMİŞ GÖRÜNÜYOR

Türkiye’nin yeni dış politikası uluslararası alanda destek buluyor mu? Örneğin ABD ‘yeni Türkiye’yi kabullenebilecek mi?

2003’ten beri üç aşama yaşandı. İlk önce bir şok yaşandı, tezkerenin kabul edilmemesi Amerika için akla gelmeyecek bir seçenekti çünkü. Türkiye’nin ciddi biçimde eleştirildiği ikinci aşama, belirsizlik ve güvensizlik aşamasıydı; Türkiye’nin ne başbakanı ne cumhurbaşkanı ABD’ye gidebilir durumdaydı, ‘ilişkiler bitti’ şeklinde bakanlar oldu hatta ABD’de. Fakat üçüncü aşamada Türkiye’nin bölgedeki bağımsız tavrının uluslararası toplumun işine gelebileceği anlayışı ortaya çıktı. Belirsizlik de yerini ‘temkinli güven’ aşamasına bıraktı. Şu anda bunu yaşıyoruz. Türkiye’nin İran’la nükleer program konusunda yapacağı görüşmelere, İsrail ve Suriye arasında yürüttüğü arabuluculuğa, bizzat topraklarına operasyon yapılan Irak’la ilişkilerin en üst seviyeye çıkmasına, Türkiye’nin yeni politikasının uluslararası alanda kabul gördüğünün işaretleri olarak bakılabilir.

Türkiye’nin Büyük Ortadoğu Projesi’ndeki rolünden bahsedilebilir mi artık?

Bence BOP modeli şuydu; ilişkilerin soğuk savaş şartları altında devam ettirilmesi çabası. Türkiye’ye BOP’ta biçilen rol, soğuk savaşta olduğu gibi, çıkarlarına aykırı durumlar da olsa Ortadoğu’da ABD politikalarını desteklemek. Türkiye bu şartlar altında işbirliğine razı olsaydı BOP’ta önemli rol alabilirdi ve projenin hayata geçmesinde önemli katkı sağlayabilirdi. Ama bunu istemediğini net biçimde gösterdi 2003’te. BOP’u anlamsızlaştıran bir tepkiydi bu.

Fuller, ‘yeni’ dış politikanın geliştirilmesiyle Türkiye’nin ‘ılımlı İslam’ı keşfetmesi ve ülkenin ‘katı Kemalist elit’in fikirlerinden sıyrılması arasında bir paralellik kuruyor. Ne düşünüyorsunuz bu konu hakkında?

Pek katılmıyorum bu görüşe. Türkiye cumhuriyet modernleşmesinden uzaklaştığı için bu ülkelerle yakınlaşmıyor. Aslında cumhuriyet modernleşmesini arkasına alarak bu ülkelerle yakınlaşıyor. Bu siyasal olgunluk söz konusu modernleşmenin yarattığı ortamın bir sonucu. Dediğim gibi, Türkiye’nin ‘soft power’ olarak ortaya çıkmasının en önemli kaynağı da, bütün bu politikanın en büyük itici gücü de bizzat ‘modernleşme projesi’ ve AB süreci.

TÜRKİYE, MÜSLÜMAN DÜNYAYA DEMOKRASİYI ÖĞRETECEK

Uzun yıllar CIA Ortadoğu ve Türkiye masası şefi olarak görev yaptınız. Bölgede ilginizi çeken neydi?

Gençliğimden beri Türkiye’ye ve Ortadoğu’ya karşı büyük bir ilgi duyuyorum. Bu bölge beni kelimenin tam manasıyla büyülüyordu ve sürekli bu bölgedeki diller ve kültürler üzerine çalışmak istiyordum. Bu sırada askere alındım ve istihbarat bölümüne yerleştirildim. Sonuç olarak CIA’de göreve başladım ve Ortadoğu’ya gönderildim. CIA’in adını duymadan çok daha önceleri, Türkiye ve Ortadoğu zaten benim ilgilendiğim bir konuydu. Üstelik bugün, CIA’den ayrıldıktan 21 yıl sonra bile, bu konu hâlâ dikkatimi çekmekte.

AKP’nin Türkiye’nin geleneksel Batı odaklı dış politikasından ayrıldığını iddia ediyorsunuz. ‘Yeni Türkiye’ Ortadoğu’da ne gibi roller üstlenebilir?

Türkiye’nin Müslüman dünyanın geri kalanına demokrasinin nasıl işletileceğini göstereceğini düşünüyorum; Batı ile işbirliği geliştirmenin ya da Batı’dan gelebilecek aksi politik gelişmelere -örneğin Irak’ın işgaline- ‘hayır’ diyebilmenin nasıl mümkün olabileceğini göstereceğini düşünüyorum. Türkiye’nin başarısı, Türk modelinin bölgedeki diğer ülkelere nasıl yardımcı olabileceğini gösterebilir. Türkiye İslamcı partileri siyasal düzene başarıyla sokabilmeyi başardı ve bu partiler siyasal sahnenin normal birer parçası oldular, giderek ılımlılaştılar. Başka hiçbir Müslüman ülke bu geçişi sağlayamadı. Ayrıca Türkiye, bölge gerçekleriyle; yani İran, Suriye, Hamas, Hizbullah ve diğerleriyle ilişkileri konusunda da Washington’a yardımcı olabilir.

Amerikan Başkanlık seçimlerini Demokratların ya da Cumhuriyetçilerin kazanması, ‘Yeni Türkiye’nin Ortadoğu’daki rolünü ne yönde etkiler?

2008 seçimlerinin Amerika-Türkiye ilişkilerinin yapısını belirgin biçimde değiştireceğine inanmıyorum. İki ülke arasında yapısal çatışmalar -çatışan çıkarlar- var. Kitabımın da işaret ettiği gibi, ABD ve Türkiye, dünyanın birçok bölgesi için ortak amaçlar taşımıyor.

Birkaç yıl önce, birçok ülkenin siyasal İslam macerasını içeren bir kitap yazmıştınız: ‘Siyasal İslam’ın Geleceği’. Türkiye ve AKP’yi bu skalada nereye koyuyorsunuz?

AKP’yi İslamcı hareketlerin en ılımlıları arasında görüyorum. Siyasal realiteleri anladı, öğrendi, demokratik sistem içinde çalışmaya istek duyuyor ve halkın isteklerine saygı göstermek zorunda. Türk halkının çok büyük bir kesimi şeriat rejimi altında yaşamak istemiyor ama İslami değerlere, geleneklere ve Osmanlı geçmişine saygı gösterilmesini istiyor. Müslüman dünyadaki diğer İslami partiler de bu yönde ilerlemek zorunda kalacak. Görüyorsunuz ya, Türkiye bu alanda da lider.

Eyüp Tatlıpınar - Akşam

Bu haber 869 defa okundu.